Aliağa, tarih boyunca insanlık tarihinin en önemli uygarlıklarının yaşam alanı olan Aiolis bölgesinde kurulmuş; antik dönem ve Pergamon uygarlıklarından izler taşıyan köklü bir yerleşimdir. Ege kıyılarında sayıları 30’u aşan Aiol kentleri arasında en büyük ve en önemlilerini oluşturan 12 kentten üçü—Kyme, Myrina ve Gryneion—bugünkü Aliağa sınırları içerisinde yer alır. Osmanlı döneminde bir çiftlik yerleşimi olan Aliağa, süreç içinde küçük bir köye; Cumhuriyet döneminde ise 1937’den itibaren tarım ve balıkçılık ağırlıklı bir kasabaya dönüşmüştür.

Antik Dönem Tarihçesi

İ.Ö. 1180’lere dek süren ve Doğu Akdeniz’i etkisi altına alan Deniz Kavimleri Göçü sonrasında Hellas (Yunanistan), Dor kabilelerinin yoğun baskısına uğradı. Bu baskı karşısında Aka halkının bir bölümü, yaklaşık bir yüzyıl sonra efsanevi önderlerinin öncülüğünde Batı Anadolu kıyılarına göç etti. Bu göçmenler daha sonra tarihte İonlar olarak anılacak ve İzmir’den Büyük Menderes’e uzanan kıyılara ile karşı adalara yerleşeceklerdi.

Aynı dönemde, Hellence’nin farklı bir lehçesini konuşan Aiol kabileleri Hellas’ın Thessalia ve Boiotia bölgelerinde yaşıyordu. Pseudo-Herodotos’un aktardığına göre Aioller’in Kuzeybatı Anadolu kıyılarına göçü İ.Ö. 1140’ta Lesbos’un (Midilli) işgaliyle başladı; Kyme İ.Ö. 1120’de, Neonteikhos 1112’de, Smyrna ise 1102’de kuruldu. Bizans tarihçisi Eusebios, Myrina’nın kuruluşunu İ.Ö. 1047’ye tarihler.

Aioller kuzeyde Kyzikos ve Granikos Çayı’ndan, güneyde İzmir Körfezi’ne dek geniş bir alana yayıldılar. Bu süreçte Eolia ve İonia bölgelerinde çok sayıda Grek koloni kenti kuruldu. Bugünkü Aliağa’nın bulunduğu bölgede de Kyme, Myrina, Gryneion, Elaia, Pitane ve Aigai bu dönemin önemli yerleşimleriydi.

Pers İstilası’yla bölgedeki kentlerin çoğu Pers egemenliğine girdi. M.Ö. 312’de Büyük İskender’in Persleri yenmesiyle bölge Makedonya hâkimiyetine, İskender’in ölümünden sonra ise Pergamon Krallığı’na bağlandı. Pergamon Kralı III. Attalos’un vasiyeti üzerine topraklar Roma’nın egemenliğine geçti.

Roma’nın 395’te ikiye ayrılmasıyla Aliağa yöresi Bizans idaresine girdi; bu dönem Arap akınlarıyla sarsıldı. Anadolu’da Türk varlığı II. Leon devrini izleyen süreçte belirginleşti ve 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra bölgeye Türkmen boyları yerleşmeye başladı.

Beylikler ve Osmanlı Dönemi

Bu dönemde bölgedeki en önemli yerleşim yeri, bugün Aliağa’nın en büyük mahallesi olan Güzelhisar idi. 1313–1320 yıllarında kurulan Güzelhisar, Batı Anadolu’daki ilk Türk yerleşimlerindendir. Bölge Saruhanoğulları Beyliği’nin denetiminde kalmış, 1575’te Saruhan Sancağının kazalarından biri olmuştur. Osmanlı döneminde ticaret yolu üzerinde yer almasıyla önemli bir merkez niteliği taşıyan Güzelhisar, 1835’teki veba salgını sonrası nüfus kaybetmiş; 1870’te kaza statüsünü yitirmiş, bir süre Foça’ya ardından Menemen’e bağlanmıştır.

Bu dönemde deniz kıyısında Aliağa Çiftliği, Paşa Çiftliği ve Arap Çiftliği gibi Rum ailelerinin yaşadığı çiftlikler bulunuyordu. Osmanlı arşivlerinde bugünkü Aliağa merkezinin bulunduğu yerde, Rum çiftçiler tarafından kurulan Kilise Pınarı Köyü kaydedilmiştir. Bir kilise (günümüzdeki Aliağa Merkez Camii) ve su kaynağı çevresinde oluşan yerleşim zamanla “Aliağa Çiftliği Köyü” adını aldı. 1844–45 kayıtlarında resmen bu adla geçmeye başladı. 1867 tarihli bir belgede Aliağa Çiftliği’nde her hafta pazar kurulmasına izin verildiği görülmektedir.

1890 tarihli Aydın Vilayeti Salnamesinde Aliağa, Menemen kazasına bağlı bir köy olarak yer alır ve 101 hanede 801 nüfusa sahip olduğu belirtilir.

Cumhuriyet Dönemi

I. Dünya Savaşı sonrası Yunan işgali İzmir’de 15 Mayıs 1919’da başlamış, Aliağa 9–10 Haziran 1919’da işgal edilmiştir. Bölgede yaşayan halk ayrılmış; yerine Midilli’den gelen Rum nüfus yerleşmiştir. Türk ordusunun 13 Eylül 1922’de Aliağa Çiftliği’ne ulaşmasıyla bölge kurtarılmıştır.

Cumhuriyet’in kuruluşunun ardından, 1924’te Yunanistan’dan gelen mübadiller Kazım Dirik Mahallesi’ne yerleştirildi. 1936 sonu ve 1937’de gelen Bulgaristan göçmenleri Kurtuluş Mahallesi’nde iskân edildi. 1951–1952’de Bulgaristan ve Yugoslavya’dan yeni göçmenler Aliağa’nın farklı mahallelerine yerleştirildi. Artan nüfusun ardından 1952’de Aliağa Belediye Teşkilatı kuruldu.

1952–1960 arasında Aliağa Çiftliği tipik bir kıyı köyü görünümündeydi. 1970’li yıllarda TPAO ve İzmir Rafinerisi’nin kurulmasıyla bölge hızlı bir gelişme sürecine girdi. Türkiye’nin dört bir yanından gelen işgücüyle nüfus hızla arttı; ekonomik yaşam canlandı.

14 Ocak 1982’de Aliağa ilçe statüsü kazandı. Sonraki yıllarda yeni idari kadrolar atandı; Türkiye’nin farklı bölgelerinden gelen nüfusla şehir daha da büyüdü. 1989–1990 yıllarında Bulgaristan’dan gelen göçmenler de Aliağa’ya yerleşti.

Bkz: Aliağa'nın Adı Nereden Geliyor?